یکی از بهترین زندگی‌نامه‌هایی که در سال 2018 به رشته‌ی تحریر در آمد و خیلی زود جزو یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های آمریکا شد، کتاب دختر تحصیلکرده اثری بدیع از خانم تارا وِستوور است.

تارا دختری است پُر شور و حال که همراه با خانواده‌ی پرجمعیتش در منطقه‌ایی کوهستانی و روستایی در ایالت آیداهو واقع در آمریکا زندگی می‌کند. پدر تارا یک مسیحی (مورمِن) متعصب و سرسخت است. آنقدر غرق در اعتقاداتش شده که گمان می‌کند هر چیز که به حاکمیت وابسته باشد، کفر محض است و بازیچه‌ی دست شیاطین می‌باشد. به همین دلیل اکثر اعضای خانواده، نه شناسنامه دارند، نه هیچ پرونده‌ی پزشکی و نه هیچ مدرک دیگری که نشان دهد این افراد اصلاً وجود دارند. پدر تارا، گمان می‌کند که پزشکان و داروهایی که تجویز می‌کنند، انسان را عقیم و وابسته به سیستم می‌نماید. خلاصه آقای وستوور برای خودش عتیقه‌ایی تمام عیار است. فردی که گمان می‌کند بهشت، تنها ارث پدری اوست و همگان جز او و خانواده‌اش، به جهنم واصل خواهند شد.

تارا تا سن 17 سالگی، هیچ‌گاه قدم به هیچ موسسه‌ی آموزشی، مدرسه و یا نهاد دیگری که به حاکمیت وابسته باشد، نگذاشته بود. تا اینکه به پیشنهاد و توصیه یکی از برادرانش، آزمون اِی.سی.تی. می‌دهد. با توجه به اینکه برخی از دانشگاه‌ها در آمریکا سیستم آموزش در منزل (home-schooling) را می‌پذیرند، تارا برای یکی از دانشگاه‌های آمریکا درخواست تحصیل (اپلای) می‌فرستد و قبول می‌شود، چون در رزومه‌اش ادعا کرده بود که مادرش در منزل معلم او بوده است.

تارای خجل و از دنیا بی‌خبر، برای نخستین بار در عمرش، قدم به محیطی می‌گذارد که دیگران راجع به موضاعاتی به غیر از دین و انجیل و سایر موارد این‌چنینی، صحبت می‌کردند. آنقدر تارا، با موضاعات اجتماعی بیگانه بود که هرگاه در کلاسِ درس بحثی مطرح می‌شد، او از ساده‌ترین مفاهیم، اگر می‌توانست خجالت را کنار بگذارد، سؤال می‌کرد و دیگران گمان می‌کردند که تارا آنها را به سخره گرفته است. اما هیچ‌کس نمی‌توانست این دختر تنهایِ بی‌گناه و معصوم را درک کند، چون از تاریخچه‌ی خانوادگی او، کسی چیزی نمی‌دانست.

روزی در خوابگاه، دوستانش او را مورد شماتت قرار می‌دهند که چرا بعد از استفاده از سرویس بهداشتی، دستانت را نمی‌شویی؟ جواب نمی‌دهد و رد می‌شود. تارا به خودش می‌گوید «من که روی دستان خودم نشاشیدم، پس چرا بشورم، اونم با صابون». او کلاً شخصیت عجیب و غیرقابل درکی برای دیگران است. همان‌قدر که رفتار او برای دیگران عجیب است، رفتار اطرافیانش هم برای او غیرقابل فهم است. طبیعی است: چون او فقط با دین و اعتقادات متعصبانه‌ی پدرش و شرایط زندگی در محرومیت‌های زندگی روستایی بزرگ شده و نمی‌تواند رفتارهای اجتماعی و مدنی بدیهی را تجزیه و تحلیل کند.

زمان می‌گذرد و تارا کم‌کم، قطره‌قطره و ریزریز متوجه می‌شود که آنقدرها هم که گمان می‌کرده، دین و اعتقاداتِ پدرش، نسخه‌ی اول و آخر در زندگی نیست. چیزی وجود دارد با عنوان خِرد و اندیشه. زندگی مدنی و قرار‌دادهای اجتماعی بعضاً از توهمات و تعصباتی که به او آموخته بودند، برتر و مفیدتر است. تارا می‌فهمد که پدرش در این سال‌ها، به نوعی از یک بیماری روانی رنج می‌برده است. اما کاری نمی‌تواند بکند. پدر قبول نمی‌کند که گاهاً در اشتباه بوده. متاسفانه، تعصبات این قسم از افراد در تمام جوامع هیچ‌گاه قابل بررسی و کنکاش نیست، چون این افراد اجازه نمی‌دهند که کسی کوچک‌ترین پیشنهاد و نظری راجع به عقایدشان بدهد، اگر بگویی یا بنویسی، جهنمی به پا خواهد شد و کمپین‌های مزخرفی بپا می‌شود که تاریخ به خود ندیده، گویی گوشت تنت از عناوین آنها آب می‌شود.

با تمام ناملایمات، تارا کارشناسی خود را تمام می‌کند، سپس از دانشگاه کمبریج انگلستان بورس تحصیلی دریافت می‌کند و به انگلستان می‌رود تا تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد ادامه دهد. هر روز شکاف بین پدر و مادرش و سایر اعضای خانواده بیشتر و بیشتر می‌گردد. هرگاه که تلاش می‌کند که به پدر یا یکی از برادرانش که خیلی نسبت به او سخت‌گیر بوده، نزدیک شود و کمی به آنها از دنیا و تفکرات قالب بر آن بگوید و بیاموزد، با شکست مواجه می‌شود.

شاوون، برادر بزرگ‌تر تارا، اغلب به خواهرش اهانت می‌کند. یک‌بار وقتی که تارا لباش آستین‌کوتاه پوشیده بود، او به تارا می‌گوید «فاحشه، این سبک لباش پوشیدن مخصوص زنان هرجایی است»، غیرقابل باور است که در قلبِ آزادی، چنین خانواده‌ایی وجود داشته باشد. برای بنده خیلی عجیب بود که چطور امکان‌پذیر است برادری به خواهر کوچک‌ترش این کلمه را نسبت دهد. خیلی با تارا هم‌دردی کردم که طفلک چقدر در این خانواده مورد آزار و اذیت روحی، فکری و جسمی قرار گرفته است. یکبار شاوون، آنقدر تارا را کتک می‌زند که انگشت پایش می‌شکند ولی بدلیل توهمات پدرش و اینکه به او القاء کرده بودند، پزشکان همدستان شیاطین هستند، به بیمارستان نمی‌رود و فقط تحمل پیشه می‌کند. مرتبه‌ایی دیگر شاوون او را تا سر حد مرگ کتک می‌زند و سرش را در کاسه توالت فرو می‌کند تا تارا از او عذرخواهی کند. مو به تن آدم از این رفتارهای بربری‌گونه سیخ می‌شود و قلب، به تپشی بی‌سابقه می‌افتد.

زمان بیشتر می‌گذرد و بالاخره تارا در سن 27 سالگی، ده سال بعد از اولین ورودش به محیط آموزشی دانشگاه، با درجه‌ی دکتری از دانشگاه کمبریج دانش‌آموخته می‌شود.

اما نقطه‌ی اوج داستان به عقیده‌ی بنده اینجاست که، تارا هرچقدر تلاش می‌کند به آغوش خانواده بازگردد، نمی‌تواند. پدرش از او می‌خواهد که طرز فکرش را تغییر دهد و به اصطلاح تطهیر شود و این خزعبلات تولید شده توسط بشر را کنار بگذارد و به خداوند و انجیل و سایر آموخته‌های دینی‌شان بگرود. اما تارا بین خانواده و اندیشه، دومی را انتخاب می‌کند و دیگر حاضر نمی‌شود که والدینش را ببیند. تارا به جهانیان یاد داد که خانواده بزرگ‌ترین موهبت خداوند به انسان‌ها در روی زمین است، اما بعد از خرد و اندیشه. تارا ارتباطش را با پدر و سایر اعضای خانواده قطع می‌کند و تنها با سه تن از برادرانش که او را درک می کردند ارتباط دارد. در پایان داستان، تارا می‌گوید «من به انتظار بازگشت به آغوش خانواده هستم. نمی‌دانم که آیا این روز می‌رسد یا خیر، اما آرامش این روزهایم برایم مهم‌‌‌تر است. به امید طلوع خورشید این روز، زندگی خواهم کرد و اگر هم هیچ‌گاه نرسید، ملالی نیست. روزگار می‌گذرد». درود بر تارا وستوور و تصمیم سرنوشت‌سازش.

آشنا بودن داستان برای ما

این بود داستان دختری روستایی که با دنبال نمودن تحصیلات و پیروی از خرد و اندیشه، قلب حقیقت‌طلبان را در تمام نقاط جهان به لرزه درآورد. او به ما آموخت که انسان‌ها علی‌رغم تمام مشکلات و بدبختی‌ها می‌توانند کاری بکنند کارِستان، کاری که هم زندگی خودشان را روشنایی بخشد و هم چراغی باشد برای سایر هم‌نوعان که بدنبال تعصبات کورکورانه اطرافیانشان نیستند: بدنبال آرامش و آسایش برای همگان می‌باشند و این شدنی نیست مگر با ایثار و فداکاری، نوعی از خودگذشتگی که تارا انجامش داد، از خودش با گذشتن از خانواده‌اش، گذشت.

این داستان برای ما ایرانیان که تا حدودی در محیطی سنتی و مذهبی بزرگ شده‌ایم آشناست. اکثر ما، بخشی از زندگی‌مان را در چنین شرایطی سپری نموده‌ایم. تاراهای زیادی در این مرز و بوم بوده‌اند که صدایشان به جایی نرسید، چون آن صداها را در سینه خفه کردند: بعضاً خانواده‌ها و گاهاً سیستم. دانشجوی دختری داشتم در دانشگاه که از یکی از دانشگاه‌های مطرح انگلستان دعوت‌نامه به جهت ادامه‌ی تحصیل دریافت نموده بود، افتخاری بسیار ارزشمند و بزرگ. ولی صد افسوس که خانواده‌ی این دختر جوان، اجازه ندادند که این بحث را دنبال کند. بنده‌ی خدا به یکی از همکارانم گفته بود «آقای دکتر، ورود من به دانشگاه بزرگ‌ترین اشتباه زندگیم بود، چون تا قبل از این، همه حرف من و من حرف دیگران رو می‌فهمیدم، ولی الان دیگه نه، دیگه زندگی تو روستا برام طاقت‌فرسا شده».

تارا صدای تمام چنین دختران و پسرانی هست که سوختند و ساختند، اما نفهمیدند که چرا باید اینقدر زجر بکشند، تنها برای رسیدن به مکانی که هیچ‌کس تاکنون ندیده؟ یا فقط بدلیل توهمات عده‌ایی که در خلوتهایشان، تمام معصیت‌های کبیره و صغیره را مرتکب می‌شوند، اما ما را از خیلی از چیزها برحذر می‌دانند و می‌کنند: مدام می‌گویند چنین بکن و چنین مکن، چون او گفته است.

به امید روزی که تمام تاراهای این خاک بتوانند صدا و غصه‌ی زندگیشان را بنویسند تا بالاخره بفهمیم که دین واقعی و اصیل چیست و چه کسی بر حق است. این اثر بدیع، فراتر از قلم بنده است، امیدوارم که شما خواننده گرامی، این کتاب را بدست بگیرید و در لابلای صفحات آن، دختری را که از دل تاریکی بیرون آمد، ببینید و بفهمید و همگی تلاش کنیم که جامعه‌ایی بسازیم که کرامت انسانی تنها در آن یک شعار نباشد، واقعیتی باشد که از پرتو و نور خورشید حقیقی‌تر و روشن‌تر بنماید. منتظر کسی هم نباشیم تا بیاید و این جامعه‌ی آرمانی را بسازد، خودمان باید آستین‌هایمان را بالا بزنیم و بسازیمش.

تقریباً سه سال پیش بود که در یکی از جلسات هم‌اندیشی دانشگاه، شخصی در رابطه با موضوعی که دقیقاً به یاد ندارم صحبت می‌کردند. از وجناتشان کاملاً مشخص بود که به کدام دسته از گروه‌های حزبی و سیاسی در کشور وابسته‌اند. بعد از اتمام سخنرانی، بنده به ایشان عرض کردم «من بعنوان بی‌سوادترین و کوچکترین فرد در این جلسه بشما پیشنهاد می‌کنم که کتاب، غرب چگونه غرب شد، از صادق زیباکلام را مطالعه بفرمائید. شاید نظرتان اندکی در مورد غرب تغییر کرد». علت این پیشنهاد بنده هم این بود که این سخنران عزیزمان، در ابتدا بحث‌شان را خیلی زیبا و علمی آغاز نمودند، ولی در ادامه، نتیجه‌گیری خیلی احساسی و غیرعقلانی از موضوع گرفتند و غرب را متهم کردند. اولین جمله‌ایی که ایشان در پاسخ به بنده گفتند این بود «دکتر زیباکلام که همه می‌دونند بی‌سوادِ، پس همون بهتر که کتاب‌های ایشون رو نخونیم». اما عدم مجوز برای چاپ کتاب اخیر ایشان با عنوان «رضاشاه» به این استاد تمام دانشگاه تهران، که به عقیده‌ی برخی از دوستان بی‌سواد است، چیز دیگری را به افکار عمومی الغاء می‌کند. بعد از رد شدن این کتاب، دکتر زیباکلام که مدت‌ها برای این اثر زحمت کشیده بودند، کتاب را در انگلستان به چاپ می‌رسانند. اما اندکی به این فکر کنید که اگر استاد تمام دانشگاه تهران، بی‌سواد باشد، کل سیستم آموزشی کشور زیر سؤال می‌رود، یعنی کلاً زرشک. پس اینکه دوستان چطور اینقدر راحت به همتایان خود انگ می‌زنند، برایم عجیب است.

بنده هیچ تخصصی در رد یا تائید مطالب مطرح شده در این کتاب ندارم. اما بعد از مطالعه‌ی کتاب، به این نتیجه رسیدم که ندادن مجوز نشر به این کتاب در ایران اشتباه بزرگی بود که تنها باعث شد مردم ایران، بیشتر به سمت این کتاب بروند و آنرا مطالعه کنند، چون به هیچ وجه در صفحات این کتاب، تبلیغات آنچنانی به نفع سلطنت و یا به ضرر حاکمیت فعلی وجود ندارد. زیباکلام هم از خوبی‌های رضاشاه می‌گوید و هم از بدی‌هایش. اینکه دوستان راست-فکر ما ایشان را بی‌سواد می‌انگارند و مجوز نشر به ایشان نمی‌دهند، بیانگر این است که در این کتاب مواردی هست که ما نمی‌توانیم کتمان کنیم و یا به آنها پاسخ بدهیم. اگر غیر از این بود، اجازه نشر می‌دادید و سپس زیباکلام را رسوای دو عالم می‌کردید. بهرحال دکتر صادق زیباکلام، نه برای بنده پیر راه هستند و الگوی آینده و نه فردی بی‌سواد و وابسته به اجنبی. همچنین، بنده، نه غلام حلقه به گوش ایشان هستم و نه مخالف خونی، ولی از قلم ایشان، خوشم می‌آید و تقریباً اکثر کتاب‌هایشان را خوانده‌ام و مطالب خوبی دستگیرم شده است.

در کتاب رضاشاه، از دوران کودکی رضاخان، بحث آغاز می‌گردد و به تبعید و فوتش ختم می‌گردد. اینکه او علاوه بر تمام صفات بدش، خوبی‌هایی نیز داشته و در آن برهه‌ی زمانی، به نوعی مُنجی ایران و ایرانی بوده، تاکید می‌شود. از قُلدری‌هایش بواسطه‌ی دوران سخت کودکی و جوانی، روایت‌های متعدد گفته می‌شود. از سالم بودنش و اینکه تنها به فکر جیب خوش نبوده، سخن به میان می‌آید و در عین حال که در فراز آخر کتاب، اشاره می‌شود که او در پایان عمر حرص عجیبی در تملک زمین‌ها داشت. از داستان اهدای شمشیر از مرقد مطهر ائمه، توسط یکی از مراجع بزرگ جهان اسلام پس از بازپس‌گیری مناطق جنوبی ایران، سخن به میان می‌آید. از دلایل بحث جنجالی «کشف حجاب» و بسیاری موضوعات دیگر که در مجموع برای بنده کتابی تامل‌برانگیز، بیادماندنی، تا حدودی غرورآفرین، اندکی هول‌انگیز و آموزنده بود. اگر به تاریخ تقریباً معاصر ایران علاقمند هستند، خواندن این کتاب، گزینه‌ی خوبی است. و در ادامه تنها پاسخ این سؤال را با توجه به متن کتاب، ذکر می‌کنیم.

رضاشاه چطور از سلطنت خلع شد؟

بطور خیلی خلاصه: سال 1318، ایران و رضاشاه تقریباً در وضعیت مطلوب و رو به رشدی قرار داشتند که جنگ جهانی دوم، با حمله‌ی آلمان به لهستان آغاز می‌گردد. دولت ایران اعلام بی‌طرفی می‌کند. هیتلر در ظرف دو سال کل اروپا، به جز روسیه‌ی شوروی را اشغال می‌کند و حتی علی‌رغم اینکه با روس‌ها، قرارداد داشته، ولی طمع می‌کند و تصمیم می‌گیرد که به شرق اروپا نیز حمله کند. در ابتدا پیشروی نازی‌های بسیار عالی و چشمگیر بود ولی با اضافه شدن مردم به صف مقاومت، این پیشروی کندتر می‌شود. بعد از گذشت مدتی، هیتلر برای تمام کردن کار، از سایر جبهه‌ها به سمت شرق اروپا نیرو اعزام می‌کند که اینکار باعث می‌شود انگلیسی‌ها اندکی نفس بکشند. سپس، بنا بدلایلی آمریکا به اتحاد انگلیس و شوروی می‌پیوندد و تصمیم می‌گیرد که به جبهه‌ی روسیه نیرو اعزام کند. تنها راه ورود این نیروها از سمت خلیج فارس بوده و این شد که ایران درگیر این رویداد بزرگ و سرنوشت‌ساز شد. چون آلمانی‌ها در ایران عصر رضاشاه زیاد بودند، انگلیس و شوروی از ایران می‌خواهند تا آلمانی‌ها را از ایران اخراج کند. رضاخان زیربار نمی‌رود. بعد از دو هفته از این اعلام اخراج، انگلیسی‌ها از جنوب و شوروی از شمال به ایران یورش برده و شروع به ویرانی می‌کنند. هواپیماهای شوروی به تهران می‌رسند و پادگان‌های نظامی را با خاک یکسان می‌کنند (دقت کنید به نقش همیشه مخرب روس‌ها در تاریخ این کشور). سفیر انگلیس به رضاشاه پیام می‌دهد که باید ایران را ترک کند وگرنه کشته خواهد شد، و بالاخره ایشان می‌پذیرند و از ایران با کشتی برای همیشه می‌روند و تقریباً چهار سال دیگر در یوهانسبورگ آفریقای جنوبی، در کنجی ساکت و خلوت، برای همیشه، رهسپار دیاری ابدی شدند و دشمنانش را آسوده خاطر و هوادارانش را داغدار نمودند.

برای رضاشاه فاتحه بخوانیم یا لعنتش کنیم؟

اینکه رضاشاه چرا پذیرفت که دیگر شاخ و شونه نکشد و از ایران برود، واقعاً برای بنده عجیب بود، آخر چرا رضاشاهِ قُلدر زیر بار چنین توهینی رفت؟ آیا دلیلش این بود که ایرانی که برایش یک‌عمر زحمت کشیده بود با خاک یکسان نشود و یا اینکه واقعاً از ترس جانش گریخت؟ هر چه که باشد، تاریخ، شاید هیچ‌گاه نتواند پاسخ این سؤال‌ها را بدهد و یا داده است و بنده بی‌خبرم. اما صادقانه بگویم، دلم برای ایشان سوخت. می‌گویند در شب آخر حضورش در ایران، وقتی به بوشهر رسیدند، هوا بسیار گرم و شرجی بود. به رضاشاه گفتند که در کشتی بخوابد که آنجا هوا خنک‌تر است. اما ایشان زیر بار نرفتند و گفتند که شب آخر می‌خواهم در خاک کشورم باشم.

اینکه آیا باید برای رضاشاه فاتحه خواند و یا لعن و نفرین فرستاد، گمان می‌کنم با تمام بدی‌هایش، چون یک ایرانی بوده و خدمات ارزنده‌ایی برای این مرز و بوم داشته، بنده به شخصه برایش فاتحه می‌فرستم و امیدوارم بخاطر گناهانی که مرتکب شدند، خداوند ایشان را مورد مغفرتِ بی‌پایان خودشان قرار دهند. آرزومندم روزی برسد که بتوانیم تمام جنبه‌های مختلف خدمات و یا خیانت‌های او را بفهمیم و یکبار برای همیشه یا او را بپذیریم و بوجودش افتخار کنیم و بعنوان برگی از تاریخ این کشور حتی برایش یادمان بنا کنیم، و یا کلاً سعی نمائیم از تاریخ محو و پاکش کنیم و کلاً کتمان کنیم که چنین لکه‌ی ننگی وجود داشته است، مثل همان کاری که در سریالِ «معمای شاه» انجام دادیم که تنها چیزی که بنده از این پدر و پسر در این مجموعه فهمیدم، این بود که به معنای واقعی کلمه کثافت بودند، فقط همین.

یکسال پیش بود که کتابی مطالعه می‌کردم از “نیچه” و از ترجمه‌ی کتاب راضی نبودم. احساس ‌می‌کردم که بخش‌هایی از کتاب سانسور شده. این شد که عزمم را جزم کردم که بتوانم کتاب به زبان انگلیسی بخوانم، تا در حین مطالعه‌ی کتاب، این فکر که “اینجاش سانسور شده، اونجاش تحریف شده” دیگر ذهنم را درگیر نکند.

با کتاب‌های سطح‌بندی شده، شروع کردم. چندتا کتاب لغت خواندم و بالاخره بعد از چند ماه تونستم کتاب زبان اصلی بخوانم. تا اینکه چندی پیش رسیدم به کتاب “Becomig” از میشل اوباما که ایشان زمانی بانوی اول آمریکا بودند. مدتی از مطالعه‌ی کتاب گذشت و بسیار بسیار لذت می‌بردم از این اثر تا اینکه سفری پیش اومد برام و چون می‌خواستم سبک‌بار باشم، به خودم گفتم “بزار فایل PDF کتاب رو پیدا کنم و تو سفر اون رو بخونم، بجای اینکه خود کتاب رو ببرم با خودم”. اسم کتاب رو گوگل کردم و اولین چیزی که نظرم رو جلب کرد، روی جلد این کتاب بود. متوجه شدم که روی جلد کتابی که من از ایران خریدم با روی جلد کتابی که در وب‌سایت آمازون به فروش می‌رسد، متفاوت است. به تصاویر زیر دقت کنید.

همان‌طور که در تصاویر فوق ملاحظه می‌کنید، تصویر ابتدایی، کتابی که در ایران در حال فروش است را نشان می‌دهد و تصویر دوم، متعلق به کتابی است که در خارج ایران بفروش می‌رسد. اما جالب است که در تصویر اول، بخشی از دست‌های خانم اوباما بدلایلی نامشخص سانسور شده است، شاید به این دلیل که کسی از دیدن آن منقلب گردد. صادقانه بگویم، خیلی متعجب شدم و به این نتیجه رسیدم که این کتاب‌ها، در داخل ایران به چاپ می‌رسد. ولی به خودم گفتم “اشکالی ندارد، تنها روی جلد را بدلیل ملاحظات دینی، دست‌کاری می‌کنند و با محتوا کاری ندارند”. به نظرم این نوع سانسور، فقط می‌توان گفت که یک کار کودکانه است. در قرن 21-ام که دست هر بچه‌ایی گوشی موبایل هست، آخر عزیز من، گمان می‌کنی که اینکار باعث چه ثوابی می‌شود که انجام ندادنش مشکل حادی را بوجود آورد؟ بگذریم.

اما گذشت و شب‌هنگامی دیگر به کتاب‌فروشی مراجعه کردم و در قفسه‌ی کتاب‌های انگلیسی برای خودم می‌چرخیدم که کتابی از استفان هاوکینگ دیدم با عنوان “Brief answers to big questions”. ابتدا پشت جلد کتاب را دیدم و سؤالی مطرح شده بود به این صورت “Is there a God” یعنی “آیا خدا وجود دارد؟” ظاهراً سبک کتاب به این صورت هست که سؤالهایی مطرح می‌شود و هاوکینگ نظرات خودش را در مورد این سؤالات مطرح می‌کند. نظرم خیلی جلب این سؤال شد. گفتم “بزار ببینم چی نوشته در پاسخ به این سؤال”. از فروشنده اجازه گرفتم و پلاستیک کتاب را باز کردم و به قسمت فهرست‌ها رفتم. دیدم که پاسخ سؤال را در صفحه‌ی 23 نوشته‌اند. با هیجان وصف‌ناپذیری و در حالی که صدای تپش قلبم را بدلیل اینکه بزودی مطلب جدیدی را خواهم خواند و فهمید، می‌شنیدم، صفحات را ورق زدم. 17، 18، 19، 20، 21، 22، اه‌ه‌ه‌ه‌ه 25.

صفحات 23 و 24 همانند جسد خاشوقچی عربستانی که با حاکمیت درافتاده بود، ور افتاده بودند. بُهت عجیبی کل وجودم را فرا گرفت. بدنم ناگهان سرد شد، چون ترسیده بودم و به خودم می‌گفتم “این دو صفحه که حذف شده حاوی مطالب بسیار زننده‌ایی بوده، حذفش کردند تا طفلکانی مثل بنده درگیر این موضوعات نشوند و به احتمال زیاد، رنگ و بوی سیاسی و حکومتی نیز داشته‌اند”. فوراً مسئول فروش کتاب را صدا کردم و ایشان را از این سانسور عجیب و غیرقابل تصور مطلع کردم. به غیر از ما، چند نفر دیگر هم در کتاب‌فروشی بودند. همگی‌مان از این رفتارهای حکومت که چنین برخوردی را با شهروندانش می‌کند، ناراحت بودیم و کلی ژست افراد روشن‌فکر را گرفتیم و دقایقی غرولند کردیم و هرکس به زعم خودش شکایتش را از شرایط بد، مطرح کرد. یکی از خانم‌های فروشنده به بنده گفت که ما نسخه‌ی فارسی این کتاب را داریم، بیائید این را ببینید و مقایسه کنید که من خیلی سریع پاسخ دادم “آخه ما نمی‌دونیم که چه چیزهایی در نسخه‌ی اصلی بوده که حالا بخواهیم با مقایسه با فارسی‌اش بفهمیم چه مطالبی حذف شده” ایشان هم بسرعت از پاسخ بنده قانع شدند.

از فردای آن‌روز این موضوع را سر چندتا از کلاس‌هایم و به تعدادی از همکارانم گفتم. انتهای تمام بحث‌ها تنها چیزی که برایمان باقی مانده بود، حالِ ناخوش بود و شکایت از رفتار نامناسب حکومتِ ایدئولوژیک با قشرِ کتاب‌خوان کشور. همگی هم تائید می‌کردند و می‌گفتند “آره بابا، فکر کردی الکی بمن و تو اجازه می‌دهند هر چیزی رو بخونیم؟” تصمیم گرفتم این موضوع را بنویسم و با دیگران نیز به اشتراک بگذارم. به همین دلیل، به کتاب فروشی مراجعه کردم و از صفحات مذکور عکس گرفتم، همان‌ تصاویری که در بالا آنها را قرار دادم. نسخه‌ی اصلی کتاب را هم از یکی از سایت‌ها پیدا کردم و در نوبت مطالعه قرار دادم، به خودم گفتم “این کتابی است که باید آنرا بخوانم، احتمالاً چیزهای زیادی دارد که عده‌ایی دوست ندارند ما آنها را بفهمیم”.

تا اینکه دوشنبه 11 آذرماه 98، بعد از اینکه کلاس ساعت اولم تمام شد، به اتاق کارم بازگشتم، اندکی انگلیسی خواندم و سپس به سمت رستوران رفتم و صبحانه خوردم. در مسیر بازگشت به اتاق، مدام با خودم کلنجار می‌رفتم که ناگهان تصمیم گرفتم که راجع به این موضوع، بنویسم و از این ظلمِ آشکارِ سیستم نشر کتاب در کشور، همگان را مطلع کنم. به همگان نشان دهم که فکر و قلم را نمی‌توانید محکوم کنید و برچسب‌‌دارش نمائید.

اما ای دل غافل. شنیده‌اید که می‌گویند “اگر قصد پخته شدن داری، باید بتوانی گرمای تنور و کوره را تحمل کنی و اندکی در آن محیط، روزگار را سپری کنی، صبر داشته باشی و زود قضاوت نکنی”. امروز قبل از اینکه بخواهم این پست را بنویسم، گفتم “بزار صفحه‌ی مورد نظر را در فایل اصلی که از اینترنت گرفتم، ببینم”. با کمال ناباوری و بُهت دیدم که صفحه‌ی اول پاسخ به سؤال “آیا خدا وجود دارد؟” به صورت زیر است:

متوجه شدم که اصلاً هیچ سانسور محتوایی صورت نگرفته و فقط شماره‌ی صفحه در کتابی که در آن کتاب‌فروشی بود از 22 به 25 پریده و علت اینکار را متوجه نشدم، شاید هم فقط تصادفی بوده است. ولی متاسفانه چون جو و فضا طوری شده که ما ایرانیان کلاً مترصد یک بهانه‌ی کوچک هستیم تا بگویم خیلی شرایطمان بد است، زود قضاوت می‌کنیم. البته بنده به هیچ وجه قصد، حمایت یا طرفداری از هیچ جریانی را ندارم و نمی‌خواهم بگویم شرایط گل و بلبل است، فقط در اینجا و در این پست خواستم از یکعده صمیمانه و قلباً پوزش بطلبم که زود قضاوت کردم و نتیجه‌ی غلطی گرفتم. برای بنده که عنوان یک استاد یا معلم را در این سیستم دارم، فقط و فقط این مهم است که اعتراف به این مطلب باعث می‌شود اولاً وجدانم راحت باشد، ثانیاً به همه‌ی دوستان بگویم که براحتی ما نباید از چیزهای کوچک، جو سازی کنیم و آنها را بزرگ کنیم و ثالثاً و از همه مهم‌تر اینکه دانشجویانم با دیدن این اعتراف و اقرار بنده، شاید یاد بگیرند که هیچ‌کس و هیچ‌چیزی کامل نیست و همه اشتباه می‌کنند، ولی ما باید سعی کنیم که اشباهاتمان را بپذیریم و برای از بین بردن اثرات منفی‌اش، تلاشمان را بکنیم. تلاش من در راه جوسازی غلطم، نگارش این متن بود. دیگران را از سانسوری که اصلاً وجود نداشت، آگاه می‌کردم. پیش می‌آید دیگر. خیلی ناراحت شدم که موضوعی که قصد داشتم راجع به آن بنویسم، به باد رفت.

بنده‌ که خیلی از وقت‌ها قلم به دست می‌شوم و راجع به اتفاقات (غالباً منفی و درام) اجتماعی می‌نویسم، قبل از هر چیز باید سعی کنم که تفکر جانبدارانه‌ای نداشته باشم، نه شرقی و نه غربی. اگر خودم هم منطقاً کاری کردم که درست نبوده و برای جامعه‌ اثرات خوبی نداشته، باید راجع به آنها هم بنویسم. این شد که بین اینکه اعتراف کنم من اشتباه کردم و اینکه، نه، چیزی نگویم و اطرافیانم گمان کنند که سانسورهای محتوایی در کتاب‌ها می‌شود و بنده یک جنتلمنِ واقعیِ باسوادِ کتاب‌خوانِ اشتباه‌-نکنی هستم، بنده راه اول را انتخاب کردم، چون بنده و شخصیت اجتماعی‌ام در قیاس با ایران و ایرانی و این جامعه‌ایی که ما در آن درحال زندگی هستیم، چیز خاصی نیست، این هم نثار تو ای وطن. بمان استوار و پاینده.

این اتفاق تجربه‌ای بود برای بنده، که انقدرها هم که گمان می‌کنیم، سیستمِ سانسور کتاب، به صورت محتوایی وخیم نیست. چون می‌خواستم چنین متنی بنویسم، جستجویی در اینترنت کردم و خیلی جالب وارد یکی از صفحات ویکی‌پدیا شدم و لیست کتاب‌های ممنوعه را در آنجا دیدم، گفتم “بزار ببینم چه چیزهایی در ایران ممنوع است و چه چیزهایی سانسور می‌شود”. در یکی از صفحات نوشته بود که کل آثار صادق هدایت در ایران ممنوع است، در حالی که چنین نیست. به این نتیجه رسیدم که اوضاع فرهنگی و اجتماعی ایران بسیار پیچیده و عجیب شده و این اتفاق آخر که در بالا برای شما روایت کردم، نیز باعث شد که انگشت اتهامم را من بعد براحتی بسمت کسی، جریانی یا سیستمی دراز نکنم. برای رسیدن به حقیقت و اینکه این روزها چه کسی راست می‌گوید و چه کسی دروغ، خیلی باید محتاطانه عمل کنیم و تمام تلاشمان را کنیم که به دامِ جریان‌سازی‌های افراد مختلف با نیّات مختلفشان، نیافتیم.